Naim Frasheri

Titulli: Naim Frasheri Fri Jan 04, 2008 12:57 am

Naim Frasheri
Naim Frasheri - Figura qÃ«ndrore e letÃ«rsisÃ« shqiptare tÃ« Rilindjes, ai qÃ« u bÃ« shprehÃ«s i aspiratave tÃ« popullit pÃ«r liri e pÃ«rparim, si poet i madh i kombit, Ã«shtÃ« Naim FrashÃ«ri, bilbili i gjuhÃ«s shqipe. Naimi lindi mÃ« 25 maj 1846 nÃ« FrashÃ«r, qÃ« ishte edhe njÃ« qendÃ«r bejtexhinjsh. MÃ«simet e para i mori tek hoxha i fshatit nÃ« arabisht e turqisht. QÃ« i vogÃ«l nisi tÃ« vjershÃ«ronte. Studimet e mesme i kreu nÃ« JaNiNÃ«, nÃ« gjimnazin e njohur "Zosimea". Aty horizonti i tij kulturor u zgjerua sÃ« tepÃ«rmi, njohu letÃ«rsinÃ«, kulturÃ«n dhe filozofinÃ« klasike greke e romake, ra nÃ« kontakt me idetÃ« e Revolucionit Borgjez Francez dhe me iluminizmin francez. Duke pÃ«rvetÃ«suar disa gjuhÃ«, si: greqishten e vjtÃ«r e tÃ« renÃ«, latinishten, frÃ«ngjishten, italishten e persishten, Naimi, jo vetÃ«m qÃ« mori bazat e botÃ«kuptimit tÃ« vet, por njohu edhe poezinÃ« e EvropÃ«s e tÃ« Lindjes. TÃ« gjitha kÃ«to tradita poetike ndikuan nÃ« formimin e tij si poet. MÃ« 1870, pas mbarimit tÃ« shkollÃ«s, shkoi pÃ«r tÃ« punuar nÃ« Stamboll, por u prek nga turbekulozi dhe u kthye nÃ« ShqipÃ«ri nÃ« klimÃ« mÃ« tÃ« shÃ«ndetshme.

GjatÃ« viteve 1872-1877 Naimi punoi nÃ« Berat e nÃ« SarandÃ« si nÃ«punÃ«s. Kjo periudhÃ« pati rÃ«ndÃ«si tÃ« veÃ§antÃ« nÃ« formimin e tij. Atdhetar e si poet. Ai njohu mÃ« mirÃ« jetÃ«n e popullit, zakonet, virtytet dhe aspiratat e tij, gjuhÃ«n e bukur e shpirtin poetik tÃ« njerÃ«zve tÃ« thjeshtÃ«, krijimtarinÃ« popullore, bukurinÃ« e natyrÃ«s shqiptare.

NdÃ«rkohÃ« vendi ishte pÃ«rfshirÃ« nÃ« ngjarjet e mÃ«dha tÃ« lÃ«vizjes Ã§lirimtare, qÃ« do tÃ« sillnin formimin e Lidhjes Shqiptare tÃ« PrizerenitmÃ« 1878, udhÃ«heqÃ«s i sÃ« cilÃ«s ishte Abdyli, vÃ«llai mÃ« i madh i Naimit. Naimi dha ndihmesÃ«n e vet pÃ«r krijimin e degÃ«ve tÃ« lidhjes nÃ« Jugun e ShqipÃ«risÃ«, pÃ«rkrahu dhe pÃ«rhapi programin e saj. MÃ« 1880, kur veprimtaria e Lidhjes ishte nÃ« kulm, ai shkroi vjershÃ«n e gjatÃ« "ShqipÃ«ria", nÃ« tÃ« cilÃ«n shpalli idetÃ« kryesore tÃ« Rilindjes. Me kÃ«tÃ« krijim Naimi niste rrugÃ«n e poetit kombÃ«tar. MÃ« 1881 Naimi u vendos pÃ«rfundimisht nÃ« Stamboll, ku u bÃ« shpirti i ShoqÃ«risÃ« sÃ« Shkronjave dhe i lÃ«vizjes sÃ« atdhetarÃ«ve shqiptarÃ«. GjithÃ« forcat dhe talentin ia kushtoi Ã§Ã«shtjes kombÃ«tare, punoi pÃ«r ngritjen e shkollÃ«s shqipe dhe hartoi libra pÃ«r tÃ«, shkroi vjersha, pÃ«rktheu e botoi vazhdimisht, duke ndihmuar pÃ«r zhvillimin e letÃ«rsisÃ« sonÃ«, pÃ«r botim edhe tÃ« shumÃ« veprave tÃ« autorÃ«ve tÃ« tjerÃ«. LÃ«vizja kombÃ«tare, idealet e Ã§lirimit tÃ« ShqipÃ«risÃ«, tÃ« pÃ«rparimit e tÃ« qytetÃ«rimit tÃ« saj, u bÃ«nÃ« faktori themelor qÃ« ndikoi nÃ« formimin e Naimit si poet e atdhetar.

Krijimtaria e gjerÃ« letrare e Naimit, me veprat poetike e didaktike, kap njÃ« periudhÃ« tÃ« shkurtÃ«r prej 13 vjetÃ«sh (1886-1899). VetÃ«m nÃ« vitin 1886 ai botoi veprat "BagÃ«ti e BujqÃ«sia", "Vjersha pÃ«r mÃ«sonjtoret e para", "Histori e pÃ«rgjithshme" dhe poemÃ«n greqisht "DÃ«shira e vÃ«rtetÃ« e shqiptarÃ«ve", "E kÃ«ndimit Ã§unavet kÃ«ndonjÃ«toreja". MÃ« 1885 botoi pÃ«rmbledhjen me vjersha persisht "Tehajylat" (Ã‹ndÃ«rrimet) mÃ« 1888 botoi "DituritÃ«", mÃ« 1890 "Lulet e verÃ«s", mÃ« 1894 "Parajsa dhe fjala fluturake", mÃ« 1898 "Historia e SkÃ«nderbeut" dhe "QerbelanÃ«" dhe mÃ« 1889 "Historia e ShqipÃ«risÃ«".

SÃ«mundja dhe lodhja e madhe ia keqÃ«suan shÃ«ndetin poetit, zemra e tÃ« cilit pushoi sÃ« rrahuri mÃ« 20 tetor 1900, nÃ« moshÃ«n 54-vjeÃ§are, i zhuritur nga malli pÃ«r atdheun dhe me brengÃ«n qÃ« s'e pa dot tÃ« lirÃ«
Vdekja e poetit qe njÃ« zi e vÃ«rtetÃ« kombÃ«tare. ShqiptarÃ«t kishin humbur atdhetarin e kulluar, apostulin e shqiptarizmÃ«s, poetin e madh. Dhembjen dhe vlerÃ«simin pÃ«r Naimin e shprehu bukur elegjia e Ã‡ajupit, qÃ« niste kÃ«shtu:

Vdiq Naimi, vdiq Naimi,
moj e mjera ShqipÃ«ri,
mendjelarti, zemÃ«rtrimi,
vjershÃ«tori si ai.

Naim FrashÃ«ri vuri themelet e letÃ«rsisÃ« kombÃ«tare shqiptare. Vepra e tij shÃ«noi lindjen e njÃ« letÃ«rsie tÃ« re me vlera tÃ« vÃ«rteta artistike. Ajo shprehte aspiratat e shoqÃ«risÃ« shqiptare tÃ« kohÃ«s dhe ndikoi fuqishÃ«m nÃ« luftÃ«n e saj pÃ«r liri e progres.

Naimi krijoi traditÃ«n e letÃ«rsisÃ« patriotike, qytetare, ai solli nÃ« letÃ«rsi botÃ«n shqiptare, aspiratat jetike tÃ« popullit.

Dashuria pÃ«r Atdheun, popullin dhe njeriun, krenaria kombÃ«tare dhe besimi nÃ« tÃ« ardhmen, ideja e madhe e Ã§lirimit, formojnÃ« thelbin romantik tÃ« veprÃ«s sÃ« tij. Naimi e afroi letÃ«rsinÃ« me popullin, duke trajtuar tema tÃ« reja, tÃ« ndryshme nga ato tÃ« letÃ«rsisÃ« sÃ« vjetÃ«r, temat e problemet e kohÃ«s.

NÃ« formimin e Naimit si poet ndikuan disa faktorÃ«, por faktori kryesor ishte jeta e popullit tÃ« vet dhe lÃ«vizja e tij pÃ«r Ã§lirim kombÃ«tar.

Naimi njohu disa tradita poetike tÃ« huaja, prej tÃ« cilave mori elemente qÃ« u tretÃ«n mjaft natyrshÃ«m nÃ« veprÃ«n e vet. Por krijimtarisÃ« sÃ« tij vulÃ«n e origjinalitetit ia vuri jeta dhe tradita historike e artistike e populli tÃ« vet. Traditat poetike popullore, qÃ« pÃ«rbÃ«n njÃ« nga burimet e formimit tÃ« tij si poet, i dha shumÃ« mÃ« tepÃ«r nga Ã§do traditÃ« tjetÃ«r. Lidhja me tÃ« u shpreh jo vetÃ«m nÃ« gjuhÃ«n e poezisÃ« sÃ« Naimit dhe nÃ« figuracionin e pasur, por, nÃ« radhÃ« tÃ« parÃ«, nÃ« pÃ«rmbatje dhe nÃ« frymÃ«n e saj.

Naimi Ã«shtÃ« bilbili i gjuhÃ«s shqipe, mjeshtÃ«r i fjalÃ«s. Vepra e tij vuri bazat e gjuhÃ«s letrare kombÃ«tare shqipe, e cila do tÃ« njihte mÃ« vonÃ« njÃ« zhvillim tÃ« mÃ«tejshÃ«m, pÃ«r tÃ« arritur gjer nÃ« shqipen e sotme letrare kombÃ«tare tÃ« njÃ«suar e tÃ« zhvilluar. Tradita qÃ« krijoi Naimi, Ã«shtÃ« e gjallÃ« dhe frymÃ«zuese edhe nÃ« jetÃ«n e shoqÃ«risÃ« sonÃ« tÃ« sotme. Naimi mÃ« tepÃ«r se shkrimtar, Ã«shtÃ« poeti mÃ« i madh i Rilindjes sonÃ« KombÃ«tare, Ã«shtÃ« atdhetar, mendimtar dhe veprimtar i shquar i arsimit
Naim FrashÃ«ri Ã«shtÃ« poeti i parÃ« shqiptar qÃ« i kushton kujdes tÃ« veÃ§antÃ« poezisÃ« filozofike dhe mund tÃ« quhet themeluesi i saj nÃ« poezinÃ« shqiptare.
Ai ka shkruar njÃ« numÃ«r tÃ« dukshÃ«m vjershash filozofike, tÃ« pÃ«rfshira nÃ« vÃ«llimet poetike "Vjersha pÃ«r mÃ«sonjÃ«toret e para", "Lulet e verÃ«s", "Parajsa dhe fjala fluturake" dhe nÃ« pÃ«rmbledhjen nÃ« gjuhÃ«n persishte "Tehajylat" (Ã‹ndÃ«rrimet).

NÃ« kÃ«to lirika Naimi shpesh shtron pyetje tÃ« tilla tÃ« karakterit filozofik: C'Ã«shtÃ« natyra? Cilat janÃ« ligjet e saj? Ku Ã«shtÃ« fillimi e ku Ã«shtÃ« fundi i saj? Cili Ã«shtÃ« vendi i njeriut nÃ« tÃ«? KÃ«tÃ« etje pÃ«r tÃ« pÃ«rsiatur pÃ«r gjithÃ§ka poeti e shpreh edhe me vargje:
Mendja ime, qÃ« s'gjen prehje, bÃ«n kÃ«rkime
dhe rropatet me aq pyetje-e-mÃ«rmÃ«rime:
Kush? pse? Ã‡farÃ«? ku e kur? e si e sa? ("Ã‹ndÃ«rrimet")

Naimin e habit dhe njÃ«kohÃ«sisht e mrekullon gjithÃ«sia, pambarimÃ«sia e saj: Toka dhe Dielli, yjet, ndÃ«rrimet e stinÃ«ve, deti, era, lumi, rrufeja, njeriu, lulet, zogjtÃ«, bagÃ«tia, gjithÃ§ka. Poeti mendimtar e sheh gjithÃ«sinÃ« si njÃ« libÃ«r tÃ« hapur tÃ« cilin njeriu vazhdimisht pÃ«rpiqet ta lexojÃ«, sepse kÃ«shtu do tÃ« gjejÃ« kuptimin e botÃ«s. Kjo pafundÃ«si dukurish e mahnit dhe e gÃ«zon poetin, jo vetÃ«m sepse me to Ã«shtÃ« e lidhur jeta e njeriut, por edhe pse nÃ« qÃ«nien dhe nÃ« rendin e tyre ai sheh shprehjen e ligjeve absolute, sheh mishÃ«rimin e perÃ«ndisÃ«. KÃ«tÃ« koncept panteist e vumÃ« nÃ« dukje edhe te "Lulet e verÃ«s".

NjÃ« trup Ã«shtÃ« gjithÃ«sia
Dhe tÃ« sosur s'ka gjÃ«kundi,
mÃ« Ã§do an' Ã«shtÃ« perÃ«ndia,
njÃ« det qÃ« s'i gjendet fundi.
("GjithÃ«sia", "Vjersha pÃ«r mÃ«sonjÃ«toret").

BotÃ«kuptimi i Naimit nÃ« lirikat filozofike shpesh Ã«shtÃ« kontradiktor. Mbasi pohon pafundÃ«sinÃ« e gjithÃ«sisÃ«, Naimi thotÃ«:

GjÃ« s'humbet, as pakÃ«sohet
edhe sÃ«rish nukÃ« shtohet:
Ã§do q'Ã«shtÃ« pÃ«rsÃ«ritet.
("E vÃ«rteta", - "Vjersha pÃ«r mÃ«sonjÃ«toret")

NjÃ« nga mendimet mÃ« tÃ« rÃ«ndÃ«sishme tÃ« Naimit Ã«shtÃ« ai qÃ« lidhet me njohjen njerÃ«zore. Ai mendonte se njeriu Ã«shtÃ« nÃ« gjendje, me forcÃ«n e arsyes, tÃ« depÃ«rtojÃ« nÃ« tÃ« fshehtat e natyrÃ«s, tÃ« njohÃ« ligjet e saj, ta pÃ«rdorÃ« natyrÃ«n pÃ«r nevojat e tij, pra, tÃ« bÃ«het gjithnjÃ« e mÃ« tepÃ«r zot i saj, me anÃ« tÃ« njohjes shkencore. Sipas tij, duke njohur natyrÃ«n, njeriu njeh krijuesin e saj, zotin:

Ã‹shtÃ« nÃ« shesh PerÃ«ndia,
i verbÃ«ri s'mund ta shohÃ«,
ajo Ã«shtÃ« gjithÃ«sia,
i dituri mund ta njohÃ«.
("PerÃ«ndia" - "Lulet e verÃ«s")

Duhet theksuar se problemet e gjithÃ«sisÃ«, tÃ« natyrÃ«s etj., asnjÃ«herÃ«, Naimi nuk i pa tÃ« shkÃ«putura nga njeriu, nga vendi i tij nÃ« botÃ«, nga fati i tij. Naimi e vlerÃ«son shumÃ« lart njeriun. Si panteist, poeti mendon se shfaqja mÃ« e pÃ«rsosur e hyjnisÃ« nÃ« jetÃ« Ã«shtÃ« vetÃ« njeriu. Njeriu, sipas Naimit, Ã«shtÃ« qÃ«llimi dhe arritja mÃ« e lartÃ« e krijimtarisÃ« hyjnore, Ã«shtÃ« trajta e shfaqjes mÃ« tÃ« epÃ«rme, sepse Ã«shtÃ« krijesÃ« me ndÃ«rgjegjje e moral. Prej kÃ«tij lind edhe ai humanizÃ«m i thellÃ«, ai respekt e dashuri e pakufishme pÃ«r njeriun.

S'ka mÃ« tÃ« lartÃ« nÃ« jetÃ«
nga njeriu, q'Ã«shtÃ« i vÃ«rtetÃ«.
("E vÃ«rteta" - "Vjersha pÃ«r mÃ«sonjÃ«toret")

Naimi mendon se njerÃ«zit vÃ«rtet vdesin, por si gjini janÃ« tÃ« pavdekshÃ«m, janÃ« tÃ« pÃ«rjetshÃ«m. Duke u kthyer sÃ«rish te gjithÃ«sia, ata rilindin sÃ«rish te breznitÃ« qÃ« pÃ«rsÃ«riten pa fund. BotÃ«kuptimi i Naimit Ã«shtÃ« sintezÃ« origjinale mbi bazÃ«n e panteizmit dhe ka prirje tÃ« dukshme pÃ«rparimtare.

PikÃ«pamjet Patriotike dhe BotÃ«kuptimi

Vepra e Naimit shprehu nÃ« mÃ«nyrÃ« tÃ« plotÃ« e me forcÃ« artistike idealet mÃ« tÃ« pÃ«rparuara tÃ« Rilindjes, idetÃ« patriotike, demokratike e iluministe qÃ« do ta udhÃ«hiqnin shoqÃ«rinÃ« shqiptare pÃ«r tÃ« dalÃ« nga errÃ«sira mesjetare nÃ« dritÃ«n e lirisÃ« e tÃ« pÃ«rparimit. Poet e mendimtar, Naimi qÃ«ndroi me dinjitet nÃ« lartÃ«sinÃ« e kÃ«tyre kÃ«rkesave historike.
Tipari kryesor, ajo qÃ« pÃ«rbÃ«n thelbin e gjithÃ« krijimtarisÃ« sÃ« Naimit, Ã«shtÃ« patriotizmi. GjithÃ§ka nÃ« veprÃ«n e tij lidhet me atdheun, me dashurinÃ« e pakufishme pÃ«r tÃ«, pÃ«r gjuhÃ«n, pÃ«r popullin, pÃ«r historinÃ« e pÃ«r gjithÃ§ka shqiptare, me detyrÃ«n pÃ«r t'i shÃ«rbyer atdheut me devotshmÃ«rinÃ« mÃ« tÃ« lartÃ«. Vargjet mÃ« tÃ« bukura poetit ia frymÃ«zoi pikÃ«risht ky atdhetarizÃ«m i flaktÃ«.

Ã‡lirimi i ShqipÃ«risÃ« nga zgjedha osmane ishte njÃ« nga idealet mÃ« tÃ« larta tÃ« Naimit. PÃ«r tÃ« arritur kÃ«tÃ«, poeti hedh idenÃ« e bashkimit tÃ« gjithÃ« shqipÃ«tarÃ«ve, si kusht pÃ«r Ã§lirimin dhe pÃ«rparimin e tij. VeÃ§anÃ«risht te "Historia e SkÃ«nderbeut", poeti pohon se liria mund tÃ« vijÃ« vetÃ«m me anÃ« tÃ« luftÃ«s sÃ« armatosur kundÃ«r pushtuesit.

Besimi i Naimit nÃ« tÃ« ardhmen e ShqipÃ«risÃ« sÃ« lirÃ« Ã«shtÃ« i madh. Ai mendon se populli ynÃ«, me virtyte tÃ« Ã§muara e me tradita luftarake i ka tÃ« gjitha tÃ« drejtat tÃ« jetojÃ« i lirÃ«. Naimi shpreson se kjo liri do tÃ« jetÃ« pak a shumÃ« e shpejtÃ«.

Naimi pati pikÃ«pamje demokratike tÃ« pÃ«rparuara pÃ«r kohÃ«n. Ai mendonte qÃ« njeriu lind i lirÃ«. Kulti i lirisÃ« sÃ« njeriut pÃ«rshkon gjithÃ« veprÃ«n e tij, ndonÃ«se nÃ« kushtet e atÃ«hershme ai tingÃ«llonte abstrakt. Admirues i Revolucionit Francez dhe i ideologÃ«ve tÃ« tij, Naimi Ã«ndÃ«rronte njÃ« ShqipÃ«ri tÃ« lirÃ« dhe demokratike, sipas tipit tÃ« demokracive borgjeze tÃ« kulturuar e tÃ« emancipuar. Edhe Naimi, ashtu si Samiu, ishte pÃ«r republikÃ«n dhe nuk e pranonte formÃ«n e monarkisÃ«.

Ai gjithashtu ishte pÃ«r barazinÃ« midis burrit dhe gruas dhe pÃ«r tÃ« drejtÃ«n e arsimimit tÃ« tÃ« dyve. BotÃ«kuptimi i naimit u kultivua nÃ« klimÃ«n e kÃ«rkesave pÃ«r njÃ« ShqipÃ«ri qÃ« do tÃ« hynte nÃ« njÃ« epokÃ« tÃ« re historike, qÃ« do tÃ« qytetÃ«rohej e kulturohej. Natyrisht, koha kur jetoi poeti, la gjurmÃ«t e veta nÃ« botÃ«kuptimin e tij, i cili nuk mundi t'u shpÃ«tonte edhe kundÃ«rshtive.

Naimi ishte iluminist, dhe kishte besim tÃ« madh nÃ« rolin qÃ« luajnÃ« shkenca dhe dija pÃ«r zhvillimin e shoqÃ«risÃ«. Ai Ã§monte tepÃ«r iluministÃ«t francezÃ«, Volterin, RusonÃ«, e tÃ« tjerÃ«t. Sidomos nÃ« veprat diturake ai pranoi dhe propogandoi edhe disa arritje tÃ« shkencÃ«s sÃ« kohÃ«s, si teorinÃ« e Darvinit pÃ«r prejardhjen e qenieve tÃ« gjalla, teorine e Kantit e tÃ« Laplasit pÃ«r origjinÃ«n diellore tÃ« tokÃ«s etj. Por nÃ« thelb, veÃ§anÃ«risht nÃ« veprat poetike, ai pranon qÃ«nien e njÃ« fuqie tÃ« mbinatyrshme. MegjithatÃ«, idealizmi i Naimit u shfaq nÃ« formÃ«n e panteizmit. Ai e mendon zotin tÃ« shtrirÃ« kudo, te njeriu dhe te natyra. Si patriot e iluminist, ai ishte kundÃ«r pÃ«rÃ§arjes fetaredhe kombÃ«sinÃ« e vinte mbi fenÃ«, ashtu si edhe rilindÃ«sit e tjerÃ«. Naim FrashÃ«ri, si figura qÃ«ndrore e letÃ«rsisÃ« sÃ« Rilindjes, krijoi njÃ« traditÃ« tÃ« re, qÃ« u ndoq nga shumÃ« shkrimtarÃ« tÃ« tjerÃ«, dhe u bÃ« themeluesja e letÃ«rsisÃ« sonÃ« tÃ« re kombÃ«tare.